Para portretów - Paulina oraz Antoni Giebułtowscy (1858)

JAN MATEJKO

Jan Matejko. Reprodukcja fotografii wykonanej w 1862 roku w zakładzie fotograficznym Sebald z Krakowa.
[Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Jan Matejko urodził się 24 czerwca (jak podaje większość opracowań) lub też 28 albo 30 lipca 1838 roku w Krakowie, zmarł tamże w 1893 roku. Jest określany mianem najwybitniejszego przedstawiciela polskiego malarstwa historycznego XIX wieku. Jego malarstwo odegrało ogromną rolę w kształtowaniu się polskiej świadomości narodowej.
Artysta rysował już od najmłodszych lat, kiedy to matka, Joanna Karolina z d. Rossberg, organizowała swoim dzieciom konkursy artystyczne, które mały Jaś zwykle wygrywał. Profesjonalną naukę malarstwa Jan Matejko rozpoczął w 1851 roku w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych u Wojciecha Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza. Następnie, dzięki uzyskaniu w 1858 roku stypendium zagranicznego, w latach 1859-1860 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Monachium pod kierunkiem Hermanna Franza Anschütza, później także na krótko w Wiedniu w pracowni Christiana Rubena. W 1860 roku artysta ostatecznie powrócił do Krakowa.
W kolejnych latach mistrzowi proponowano profesurę na wiedeńskiej i praskiej ASP, patriotycznie nastawiony artysta jednak odmawiał. Ostatecznie w 1873 roku objął posadę dyrektora w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Był on doskonałym pedagogiem, nie narzucał studentom tematów, starał się podsycać ich zainteresowania, jednak był raczej przeciwny studiom zagranicznym. Wprowadził również obowiązek nauki historii sztuki w SSP, rozumiał wagę znajomości dawnych mistrzów w rozwoju artystycznym sztuki młodych malarzy. Jego uczniami byli m.in.: Maurycy Gottlieb, Jacek Malczewski, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański.
W okresie od 1889 do 1891 roku Jan Matejko kierował pracami przy polichromii Kościoła Mariackiego.
Artysta czynnie działał zarówno w polskim, jak i europejskim środowisku artystycznym, był członkiem m.in. Towarzystwa Naukowego w Krakowie, Akademii paryskiej, berlińskiej, praskiej, wiedeńskiej oraz Rafaelowskiej Akademii w Urbino.

Jan Matejko był człowiekiem specyficznym, o trudnym charakterze, ale wielkim sercu dla ludzi (a w szczególności swoich uczniów) i dla Ojczyzny. Pracował w samotności, nie lubił pokazywać swoich dzieł na wstępnych etapach twórczości, chociaż w podrysowywaniu szkiców do obrazów historycznych na wielkich płótnach pomagali mistrzowi niejednokrotnie jego przyjaciele, np. Izydor Jabłoński czy Aleksander Gryglewski.

Twórczość Jana Matejki kojarzona jest przede wszystkim z monumentalnymi scenami z historii Polski. Każde z tego typu dzieł mistrza poprzedzane było długotrwałymi studiami źródłoznawczymi i historycznymi, a następnie wieloma szkicami kompozycyjnymi i szczegółowymi, w których zawsze opierał się na rysowaniu z żywego modela, nieraz tygodniami szukając odpowiedniej fizjonomii. Cechą charakterystyczną tych niezwykle realistycznych, historycznych i batalistycznych płócien Jana Matejki jest swoista synteza ukazanego wydarzenia, zawierająca niekiedy pewne "przekłamania" pozwalające artyście zawrzeć w obrazie zapowiedzi i skutki przedstawianego momentu dziejowego. Ten aspekt twórczości czyni z mistrza malarstwa również znakomitego historiozofa.

Osobną kategorią twórczości Jana Matejki były portrety, które mistrz malował również w znakomity, właściwy sobie sposób. Artysta jest zresztą uznawany za jednego z największych polskich portrecistów, gdyż potrafił w wizerunkach zawrzeć cechy charakteru i emocje przedstawianych postaci. Niekiedy efekt ten artysta pogłębiał jeszcze, dzięki towarzyszącym portretowanym osobom rekwizytom. Podobnie jak w przypadku obrazów historycznych, malarz uważał, że warunkiem stworzenia dobrego portretu jest ukazanie pełnej wiedzy o danym człowieku.
Pierwsze portrety Jan Matejko tworzył już w czasach studenckich. Najwcześniejsze prace przedstawiają najczęściej osoby z najbliższego kręgu malarza – jego krewnych i przyjaciół. Najwcześniejszy, szerzej znany portret autorstwa Jana Matejki to przedstawienie ojca artysty z trójką jego rodzeństwa z 1853 roku (ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie), w kolejnych latach malarz bardzo chętnie ukazywał członków zaprzyjaźnionej rodziny Giebułtowskich, z której pochodziła jego przyszła jeszcze żona – Teodora. Z czasem malowane wizerunki stały się , obok drzeworytów, głównym źródłem dochodu artysty, a jego licznymi klientami były osobistości ze sfer arystokracji, politycy i naukowcy.

Większość malowanych przez Jana Matejkę portretów charakteryzuje się ujęciem do okolic bioder lub kolan, neutralnym lub z lekka tylko absorbującym uwagę widza tłem, ciemną gamą barwną oraz silnie wyeksponowanymi jasnym, ciepłym światłem twarzą i dłońmi.

Dużą popularnością cieszyły się także wydawane drukiem cykle rysunków Jana Matejki: "Ubiory w Polsce" (1860) oraz "Poczet królów i książąt polskich" (1892). Artysta pracował również jako rysownik-dokumentalista i inwentaryzator w czasie ekshumacji grobów królewskich Kazimierza Wielkiego, a później Stefana Batorego. Co więcej, właśnie w dziedzinie rysunku uwidoczniła się też druga, bardziej humorystyczna strona charakteru mistrza patetycznych scen historycznych – malarz rysował autokarykatury i karykatury oraz satyryczne przedstawienia scenek z zarówno zaczerpniętych z dawnej historii jak i stanowiące komentarz do czasów współczesnych.

Jan Matejko w swojej pracowni
[Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe]

Jan Matejko był świadomy nowych prądów w sztuce europejskiej, zauważał kontrast między swoimi historycznymi płótnami, a impresjonistycznymi pejzażami, które z czasem zaczęły dominować na Salonach paryskich, nie chciał jednak zmieniać swojego stylu i malarstwa, które tworzył przecież w poczuciu obowiązku względem zniewolonej Polski. Był on jednak, mimo pewnych sporów naukowych w tym aspekcie, znakomitym kolorystom, utrzymywał swoje obrazy w gamach barwnych o konkretnej dominancie, inspirował się też malarstwem weneckim, co najsilniej uwidacznia się bodajże w "czerwonym" "Hołdzie Pruskim" (z kolekcji Państwowych Zbiorów Sztuki Zamku Królewskiego na Wawelu, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie).

Jan Matejko wielokrotnie wystawiał swoje prace w Polsce (głównie w Krakowie i Warszawie) oraz za granicą: w Paryżu, Wiedniu, Berlinie, Pradze, we Lwowie, itd. Wielokrotnie otrzymywał nagrody za swoją twórczość, został odznaczony m.in. srebrnym medalem na Salonie paryskim (1867), złotym medalem na Wystawie Międzynarodowej w Paryżu (1878), berłem symbolizującym panowanie w sztuce darowanym przez Radę Miasta Krakowa (1878), Złotym Medalem papieża Leona XIII, austro-węgierską Odznaką Honorową za Dzieła Sztuki i Umiejętności (1887) czy francuskim Krzyżem Legii Honorowej (1870).

Dzieła artysty znajdują się w wielu kolekcjach prywatnych i instytucjonalnych w kraju i na świecie, są częścią zbiorów m.in. Muzeum Narodowego w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu i Krakowie, Zamku Królewskiego w Warszawie, Państwowych Zbiorów Sztuki w Zamku Królewskim na Wawelu, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Śląskiego w Katowicach, Muzeum Sztuki w Łodzi, Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Galerii Nowoczesnej w Zagrzebiu czy Muzeów Watykańskich.

NIEDOSTĘPNE OBRAZY JANA MATEJKI