Portret dziewczynki z rodziny Totwenów (1932)

WITKACY - NOTA BIOGRAFICZNA

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Autoportret (1939)
[Źródło: Cyfrowe MNW]

Stanisław Ignacy Witkiewicz urodził się 24 lutego w 1885 roku w Warszawie, zmarł śmiercią samobójczą we wsi Jeziory 18 września 1939 roku. Był synem Stanisława Witkiewicza. Od najmłodszych lat interesował się sztuką w roku 1901 roku jego dwa pejzaże zostały eksponowane na "Wystawie obrazów i rzeźb" w Zakopanem. W 1903 roku zdał eksternistycznie maturę we Lwowie. Poznał wówczas m.in. Leona Chwistka, Tadeusza Langiera, Bronisława Malinowskiego.

W 1904 roku artysta podróżował po Europie, odwiedził m.in. Włochy, Niemcy. W 1905 roku rozpoczął studia na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w pracowniach Jana Stanisławskiego i Józefa Mehoffera. W 1911 roku powstała jego pierwsza powieść: "622 przypadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta". Na powstanie której niewątpliwie miał wpływ burzliwy związek z Ireną Solską. W latach 1911-1912 artysta został poddany psychoanalizie po zakończeniu której po raz pierwszy podpisał się jako Witkacy. Tragiczna śmierć Jadwigi Janczewskiej narzeczonej była powodem depresji artysty. Od przygnębienia miała odpędzić go wyprawa na Nową Gwineę wspólnie z Bronisławem Malinowskim. Jednak wybuch wojny spowodował, że Witkacy wrócił do Europy. W 1915 roku po kursie oficerskim w Petersburgu został wysłany na front. W lipcu 1916 roku został ranny w bitwie koło wsi Witoneż, nie powrócił już na front. Do Zakopanego wrócił dopiero w 1918 roku.

Po powrocie do kraju przyjęto go do Grupy Formistów. Jego obrazy pojawiły się wówczas na wystawach Grupy w krakowskim Towarzystwie Sztuk Pięknych oraz w Warszawie, Poznaniu, Zakopanem. Praca teoretyczna artysty zaowocowała wówczas licznymi publikacjami: "Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia", "Szkice estetyczne" i "Teatr. Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze". W 1923 roku ożenił się z Jadwigą z Unrugów (wnuczką Juliusza Kossaka). Niestety wspólne życie w pensjonacie prowadzonym przez matkę Witkacego nie układało się najlepiej. Jadwiga wyjechała do Warszawy, a związek małżeński przybrał raczej kształt przyjaźni. Zachowane listy Witkacego do żony liczą ok. 1300 pozycji.

Porzuciwszy malarstwo w Czystej Formie Witkacy w 1925 roku założył jednoosobową firmę portretową "S. I. Witkiewicz". Swoje malarstwo portretowe artysta uznawał za sztukę użytkową. Pokazywał portrety na wystawach indywidualnych oraz na Salonach warszawskiej „Zachęty”, reklamując dzięki temu swoją ofertę jako sztukę salonową.

Motto firmy brzmiało następująco: „Klient musi być zadowolony. Nieporozumienia wykluczone”. Aby ułatwić współpracę, Witkacy stworzył dla swojej firmy prawa (1924), a później regulamin (1928, 1932), który dokładnie regulował kontakty z klientami i z którym ci obowiązkowo mieli się zapoznać. Regulamin określał warunki współpracy, a także przedstawiał konkretne typy seryjne portretów, z których klient powinien wybrać najbardziej mu odpowiadającą. Firma oferowała następujące kategorie A, B, B+d, C, D, E oraz dziecięcy B+E.
▪️ Typy A i B gwarantowały klientowi obiektywizm artysty i oddanie charakteru modela, przy czym typ A był "najbardziej wylizany i najdroższy", typ B nieco bardziej uproszczony.
▪️ Typ B+d miał ukazywać charakter modela w sposób zahaczający już o karykaturę. Typ cechowało też ukazywanie głowy portretowanego jako większej, niż naturalnie, a także swoista "demoniczność" wizerunku.
▪️ Typ C był ofertą szczególną, z góry wykluczoną z umowy kupna-sprzedaży. Typ ten był malowany w konwencji Czystej Formy, pod wpływem alkoholu i narkotyków wyższego rzędu (głównie kokainy, peyotlu i meskaliny). Obecność Czystej Formy w portretach artysta mierzył nawet w ułamkach, np. „¼ C”.
▪️ Typ D - "to samo bez C2H5OH". Portret w tym typie również był bliski Czystej Formie, malowany jednak bez środków stymulujących, szybko, spontanicznie. Była to również pozycja najtańsza w ofercie Firmy Witkacego.
▪️ Typ E miał być sumą typów A i B traktowanych w sposób intuicyjny, bez bezpośredniego kopiowania natury.
▪️ Typ dziecięcy musiał wg Witkacego stanowić swoiste połączenie typów B i E, ze względu na niemożliwą do uniknięcia ruchliwość modela.

Dodatkowo na obrazach pojawiają się adnotacje na temat picia i palenia, również z podaniem liczby dni abstynencji (π, Nπ, P, NP).

Oprócz określonych w Regulaminie typów Witkacy tworzył pewne schematy, w których przedstawiał portretowane postaci, np. w wizerunkach dziecięcych ukazywał schematyczne talerzyki z owocami, w portretach kobiecych wyróżnił typ Alcoforado (zmysłowy, z podniesioną głową i lekko rozchylonymi ustami), wywiedziony z listów portugalskiej zakonnicy z XVII wieku, Mariany Alcoforado, która w nich właśnie pozostawiła świadectwo swojej namiętnej, nieszczęśliwej miłości. Niekiedy Witkacy przedstawiał również głowy postaci jako rzeźby usytuowane na postumentach.

Należy wspomnieć, że nie każda prośba o portret została przyjęta - artysta miał wówczas w zwyczaju mówić, że nie widzi powodu wykonania portretu. Witkacy zastrzegał też, że jakakolwiek krytyka portretów, zarówno pozytywna, jak i negatywna, jest niedozwolona. Artysta uzasadniał to w sposób następujący: "Nerwy firmy ze względu na niesłychaną trudność zawodu tejże muszą być szanowane".

Przez kilka lat funkcjonowania działalności malarz wykonał kilka tysięcy portretów. Co ważne, w kwestii Firmy uwidacznia się dwoistość twórczości Witkacego – obok użytkowego malarstwa portretowego, pojawia się sztuka Czystej Formy. Łączy się to z systemem filozoficznym artysty, opartym na sprzeczności i dynamicznej jedności przeciwieństw.
Rolę działalności Firmy Portretowej „S. I. Witkiewicz” w twórczości Witkacego trafnie podsumowała swego czasu Irena Jakimowicz: „[…] Firma w całości tego fenomenu pozostawała jednak w służbie artysty jako pole realizacji jego rozumienia struktury ludzkiej egzystencji wśród zjawisk świata, będąc jednocześnie w jakiejś mierze jej obrazem”.

BIBLIOGRAFIA:
Jakimowicz I., Witkacy. Malarz, Warszawa 1985.
Jakimowicz I., O wielorakiej funkcji portretu. Kilka uwag w związku z Firmą Portretową „S. I. Witkiewicz”, [w:] Portret funkcja – forma – symbol. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Toruń, grudzień 1986, Warszawa 1990, s. 49-66.

ARTYSTA O SZTUCE

„Zaczynając od kupy śmieci [zdeorganizowanej pod względem formalnym materii], a kończąc na abstrakcyjnym dziele Czystej Formy – wszystko może w nas obudzić poczucie Piękna, czyli zmusić nas do bezpośredniego pojmowania pewnej konstrukcji, oprócz tego, że może, bez pośrednictwa estetycznego zadowolenia, doprowadzić nas do rozważania Tajemnicy Istnienia”.

TEKSTY NA TEMAT TWÓRCZOŚCI ARTYSTY

"W rzeczywistości Firma Portretowa stanowiła system drobiazgowo przemyślany, oparty na stopniowaniu wzrostu czynników formalnych w realistycznych modelu wyjściowym. Powtarzał właściwie i to nawet podobnymi symbolami zapisu liter i cyfr schemat ogólny stopniujący jakości formalne dzieła sztuki i ich skomplikowane kombinacje. Mamy więc szereg siedmiu zasadniczych typów oznaczonych literami: "A", "B", "B+d", "C", "D", "E" i osobny typ dziecinny "B+E". Typ "A" jest najbardziej realistyczny, w ujęciu , typ "B" równie obiektywny, ale nieco bardziej charakterystyczny, typ "B" równie obiektywny, ale nieco bardziej charakterystyczny, typ "B+d" odznaczał się spotęgowaniem charakteru aż do karykaturalności w portretach męskich i demonizmem w kobiecych. Typ "C" to "W granicy kompozycja abstrakcyjna, czyli tzw. , wykonany pod działaniem alkoholu i narkotyków, wyłączony z zamówień i tym samym nie objęty cennikiem. Typ "D"  naśladuje efekty narkotyczne, typ "E", łącznie z kombinacjami, daje interpretację psychologiczną według intuicji autora; mino odmienności drogi artystycznego procesu może dać wynik podobny do typów "A"i "B"."
(Irena Jakimowicz, Witkacy Malarz, Warszawa 1985, s. 64)

„[U Witkacego] sztuka przestawała być sztuką, czy tylko sztuką, stawała się sprawą społeczno-moralnego wyboru, decyzji, tak czy inaczej rozumianego uczestnictwa (lub jego odmowy) w rewolucyjnych przeobrażeniach epoki […]”.
(Mieczysław Porębski, Sztuka a informacja, Kraków 1986, s. 177.)

Niedostępne prace artysty:

Portret Zofii Chrobak (1932)

                                
        W 1925 roku Stanisław Ignacy Witkiewicz założył jednoosobową Firmę Portretową "S. I. Witkiewicz". W ciągu czternastu lat wykonał kilka tysięcy portretów. Jego klientami były znane postaci ze świata sztuki, literatury i muzyki. Firma portretowa działała według specyficznych warunków ustalonych w regulaminie. Artysta wyróżnił w nim siedem typów portretów, które dowolnie ze sobą łączył. Warto zaznaczyć, że artysta nie zawsze przyjmował zlecenie mówiąc, że nie widzi powodów wykonania portretu. Artysta tworząc prezentowany portret widział bardzo jasno powód wykonania dzieła. Stworzony w 1932 roku pastel artysta zaliczył do typu B+E. Grupa ta jest szczególna gdyż była zarezerwowana dla dzieci oraz dla osób, które były dla artysty wyjątkowo atrakcyjne.

Sportretowana kobieta o dużych zielonych oczach oraz ciemnych ściśle upiętych włosach to Zofia Chrobak, mieszkanka Zakopanego. Kobieta ma owalną twarz, na której rysuje się wysokie czoło oraz wąskie usta, które układają się w lekki uśmiech. Jej oczy w kształcie migdałów, bacznie patrzą w stronę widza. Z jej postaci bije niezwykły spokój i harmonia. Te same rysy twarzy można dostrzec na archiwalnej fotografii na której możemy zobaczyć sportretowaną przez Witkacego Panią Zofię. Siedząca pomiędzy dwiema dziewczynkami kobieta posiada te same cechy, które uchwycił artysta w portrecie. Widoczny jest tutaj charakterystyczny owal twarzy, lekki uśmiech i tajemnicze spojrzenie. Praca Witkacego charakteryzuje się cechami znamiennymi dla dzieł tego artysty. Mocny kontur został połączony z cienko położonymi pastelami. Twarz postaci potraktowana została niezwykle szczegółowo, natomiast reszta kompozycji jest szkicowa. Beżowy kolor papieru, tak często wykorzystywany przez tego artystę, idealnie podkreśla ciepły odcień skóry. Warto również wspomnieć o niezbędnym elemencie w pracach Witkacego, czyli opisie stanu artysty podczas tworzenia dzieła.

Witkacy chętnie dzielił się informacją, pod wpływem czego był kiedy tworzył lub od czego stronił w danej chwili. W prawym dolnym rogu znajduje się skrót "NTT5m" który oznacza, że artysta nie zażywał żadnych środków odurzających 5 miesięcy, natomiast "NP 60, 61, 63" jest określeniem ilości dni w których nie palił. Praca jest oprawiona w starą oryginalną ramę.

(Agnieszka Stefańczyk - historyk sztuki)

NIEDOSTĘPNE PRACE ARTYSTY